آیه ابلاغیا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین ۱ - اهمیت واقعه غدیرنام غدیر به عنوان مکان اصلی یکی از مهمترین مسائل عقیدتی و سیاسی در جامعه اسلامی همواره بین دانشمندان شیعه و سنی مطرح بوده است. غدیر خم روزی شاهد یکی از بزرگترین حوادث تاریخ بوده و آن، روز اعلام و انتصاب امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) به جانشینی پیامبر اعظم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد. گرچه دشمنان در طول تاریخ کوشیده‌اند که این خاطره عظیم تاریخی را از نظرها محو کنند ولی ابعاد این حادثه آن قدر در صحنه عقائد و تاریخ و حدیث و ادبیات وسیع است که قابل انکار و محو نیست؛ زیرا واقعه غدیر تنها یک حادثه تاریخی نیست بلکه یک حادثه دینی و اعتقادی است. در روایات از این روز به مناسبت وقوع این حادثه مهم به یوم العهد المعهود (روز پیمان بسته شده) یاد شده است. به همین دلیل غدیر به عنوان مهمترین سند برای ولایت الهیه امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام ) بشمار می‌رود. خداوند نیز مهر ابدیت را در پیشگاه بشریت بر تارک غدیر زده است و برای همیشه تاریخ غدیر را با آیه تبلیغ و آیات دیگر زنده نگه داشته است. شان نزول آیه ابلاغ به همراه معنی آن مورد بررسی و توجه در این مقاله است. ۲ - پیامهای آیه ابلاغای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملا (به مردم) برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده‌ای! خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می‌دارد و خداوند، جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی‌کند. ابتدا باید به پیامهای این آیه توجه شود که در چند بند به آنها اشاره می‌کنیم: ۱. دستور موکد به پیامبر برای ابلاغ دستور الهی. ۲. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به عنوان رسول ابلاغ کننده این دستور شده است. ۳. عدم ابلاغ این دستور به منزله عدم ابلاغ رسالت است. یعنی اهمیت دستور مورد نظر به قدر اهمیت رسالت است. ۴. ترس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از احتمال توطئه منافقین بخاطر اعلام آن امرمهم. ۵. اطمینان بخشیدن خداوند به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در محفوظ ماندن از توطئه مردم. ۶. تاکید خداوند بر عدم هدایت کافران. با توجه به اعتقاد مسلمین بر اینکه این آیه برای ولایت و امامت علی (علیه‌السّلام) نازل شده، ارتباط فقرات و پیامهای این آیه نیز به راحتی واضح می‌شود. اهمیت ولایت به عنوان استمرار امور رسالت از مهمتریت تکالیفی است که خداوند بر دوش معصومین (علیه‌السّلام) قرار داده است و به همین جهت عدم ابلاغ آن با عدم رسالت مساوی است. دشمنان امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) نیز از حقیقت امر آگاه بودند و برای کار شکنی از هیچ توطئه‌ای فروگذار نبودند و به همین جهت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ابلاغ این دستور از توطئه منافقین بیم داشت در حالی که خداوند او را از توطئه ایشان حفظ کرد تا نتوانند خللی در ابلاغ این دستور مهم وارد آورند. در نهایت نیز دشمنان ولایت و منافقین در این صحنه گویا همان منکرین رسالت هستند که خداوند ایشان را هدایت نمی‌کند. ۳ - نزول آیه ابلاغشیعه و سنی بر نزول این آیه در روز هجدهم ذی حجه که مشهور به روز غدیر خم است، اتفاق دارد و روایات اهل بیت (علیه‌السّلام) در این باره واضح کننده آن حوادث است. خداوند به حکمت خویش زمینه تبلیغ و پیمان با ولایت امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) را رقم زده است. زیرا پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این سال بارها به نزدیکی ملاقات خویش با پروردگار سخن گفته بود و این مقدمه برای صحبت از جانشین ایشان در جمع همگانی را سامان می‌داد. حج نیز به عنوان یکی از شعائر مهم اسلامی در آخرین سال حیات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با انبوه مسلمانان جزیرة العرب انجام می‌شود. با این حوادث و وجود انبوه مسلمانان در حج و انگیزه ایشان برای شناخت جانشین آن حضرت ابلاغ امر الهی برای ولایت علی (علیه‌السّلام) را در بهترین موقعیت قرار داد و اینگونه بود که در غدیرخم با نازل شدن آیه ابلاغ، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جانشین خویش را معرفی نمود و به امر ایشان با علی (علیه‌السّلام) به عنوان امیرالمومنین بیعت همگانی شد و حضرت دستور داد که حاضران خبر این حادثه را به غائبین برسانند. اینک به احادیثی که در مورد نزول آیه ابلاغ در روز غدیر وارد شده است، اشاره می‌کنیم. ۴ - شان نزول آیه نزد شیعه۱. در روز غدیرخم که پنج ساعت از روز می‌گذشت جبرئیل نازل شد و پس از ابراز سلام خداوند به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این آیه را برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرائت نمود. کاروانهائی که جلوتر نزدیک حجفه بودند به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به سوی غدیر باز گشتند و عقب ماندگان به ایشان رسیدند. برای رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) منبری از سنگها چیدند. ایشان پس از حمد و ثنا خداوند و بیان مطالبی به موضوع اصلی و نزول آیه اشاره نمودند. فرمودند که جبرئیل سه مرتبه نازل شده و من را امر نمود تا همگان را از برادری و وصایت و جانشینی و امام بعد از من، علی بن ابی طالب خبر دهم، او بعد از من ولی شما می‌باشد. ۲. وقتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حجة الوداع باز می‌گشت و به غدیرخم رسید، وقت نماز ظهر جبرئیل نازل شد و فرمان خداوند را ابلاغ نمود که ولایت امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) را بیان نماید و او را تنهاشاخص و جانشین بعد از خویش قرار دهد. رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از نیرنگ برخی اصحاب نگران بود و این نگرانی را با جبرئیل در میان گذاشت. جبرئیل رفت و پس از مدتی بازگشت و این آیه را نازل نمود. رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با نگرانی و اضطراب دستور دادند تا محل زیر درختان را پاک کنند و سایبانی قرار دهند و با مسلمانان نماز جماعت برقرار نمود، بعد از نماز خطبه‌ای خواند و خبر ولایت علی (علیه‌السّلام) را ابلاغ نمود. ۳. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: منشا کلام رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که فرمودند کسی که من مولای او هستم علی مولای اوست، خداوندا پیروانش را دوست دار و دشمنانش را دشمن باش و یاری دهنده او را یاری کن و... ، کلام خداوند است که فرمود: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک.. ۴. روزی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) فرمود: حق تو واجب است بر کسانی که به من ایمان دارند، اگر تو نبودی حزب الله شناخته نمی‌شد و بواسطه تو دشمن خدا شناخته می‌شود، کسی که خداوند را ملاقات کند بدون ولایت تو هیچ ندارد، خداوند این آیه را به سوی من نازل نمود، یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک یعنی در مورد ولایت تو یا علی. ۵. امام حسن در جواب سوالی به قضیه غدیر اشاره نموده و فرمودند: وقتی این آیه در غدیرخم نازل شد، پیامبر (علیه‌السّلام) علی (علیه‌السّلام) را به ولایت منصوب نمود. در این زمان در قلوب منافقین انکار پدیدار شد و مخفیانه با هم صحبت می‌کردند، بطوری که یکی از آن دو ( ابوبکر و عمر ) به دیگری گفت: چه کسی بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جانشین می‌شود، هرگز آن را در یک خانواده قرار نمی‌دهیم. ۶. امام باقر (علیه‌السّلام) فرمودند: وقتی خداوند این آیه را بر رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل نمود، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دست علی (علیه‌السّلام) را گرفت و فرمود: ای مردم، هیچ پیامبری قبل از من نبود مگر اینکه عمری کرد و سپس دعوت خداوند را اجابت نمود و نزدیک است که من دعوت شوم و اجابت کنم در حالی که من و شما سوال خواهیم شد. شما چه می‌گویید؛ مردم گفتند: ما شهادت می‌دهیم که تو رساندی و نصحیت نمودی و آنچه را که وظیفه تو بود انجام دادی، خداوند به تو پاداش برترین پیامبر را عطا کند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: خداوندا تو شاهد باش. سپس فرمود: ای گروه مسلمانان باید حاضران این مطلب را به غائبین خبر دهد، سفارش می‌کنم ولایت علی (علیه‌السّلام) را به کسی که به من ایمان دارد و باید من را در این خبر تصدیق کند. آگاه باشید که ولایت علی ولایت من است و ولایت من ولایت خداوند است. ۷. امام رضا (علیه‌السّلام) فرمودند: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا قبل از نزول آیه یا ایها الرسول بلغ.... در تقیه بودند (از جهت اعلام رسمی به ولایت علی (علیه‌السّلام) ) اما بعد از نزول این آیه به ضمانت خداوند از تقیه خارج شد و امر خداوند را واضح نمود اما قریش بعد از ایشان آنچه را که می‌خواست انجام داد ( غصب خلافت نمود). [۱۰]
صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه، عیون اخبار الرضا (علیه‌السّلام)، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ ه ق، ج۱، ص۱۳۸.
۵ - شان نزول آیه نزد اهل سنتواحدی از مفسرین ا هل سنت در اسباب النزول با سند خود از ابی سعید خدری از اصحاب رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌گوید: این آیه در روز غدیر در مورد علی بن ابی طالب نازل شد. ابن ابی الحاتم از مفسرین اهل سنت در کتاب تفسیر القرآن العظیم و همچنین در تفسیر الدرالمنثور نیز این روایت را ذکر کرده‌اند. [۱۳]
ابن ابی الحاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودی، مکتبه نزار المصطفی الباز، سوم، ۱۴۱۹ هـ ق، ج۴، ص۱۱۷۲.
در شواهد التنزیل این دو روایت نیز ذکر شده است: ۱. به اسناد خود از حذیفه بن یمان نقل می‌کند که: این آیه در مورد علی (علیه‌السّلام) است. وقتی آیه نازل شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دنبال او فرستاد و سپس دستش را بلند کرد و فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. ۲. عبدالله بن ابی اوفی می‌گوید که در روز غدیر خم از رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیدم که این آیه را قرائت می‌کند و دست علی (علیه‌السّلام) را بلند نمود و فرمود: آگاه باشید که هرکس که من مولای او هستم، علی مولای اوست.... خداوندا تو شاهد باش. ۳. نیشابوری از دیگر مفسرین اهل سنت روایت ابوسعید خدری را اینگونه نقل می‌کند: [۱۶]
تفسیر نیشابوری، ج۳ ص۱۸۸.
این آیه روز غدیر در فضیلت علی (علیه‌السّلام) نازل شد. پس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دست او را گرفت (و بلند نمود) و فرمود: هر کس که من مولای او هستم، این علی مولای اوست. خداوندا پیروانش را حمایت کن و دشمنانش را دشمن باش. پس عمر با او ملاقات کرد وگفت: مبارک باد برتو، امروز مولای من و مولای هر زن و مرد مومنی شدی.۴. در تفسیر فتح القدیر از ابن مسعود، صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اینگونه نقل می‌کند: ما این آیه را (به همراه تفسیر و شان نزولش) در زمان حیاة پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اینگونه می‌خواندیم: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک ان علیا مولی المؤمنین وان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس.ای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پیام خداوند در رابطه با ولایت امیرالمومنین علی را برسان که اگر انجام ندادی، رسالتت را کامل ننموده‌ای، خداوند تو را از مردم محافظت می‌کند. [۱۷]
الشوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، دمشق، دار ابن کثیر، دار کلم الطیب، اول، ۱۴۱۴ه ق، ج۲ ص۶۹-
۵. ابن عباس و جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کنند که خداوند به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور داد تا علی را به مردم بشناساند و ولایت او را به مردم خبر دهد. اما پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خوف این داشت که مردم بگویند وی از خاندان خود حمایت کرد و به همین دلیل طغیان کنند که خداوند این آیه را نازل نمود. ۶ - پانویس۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله « آیه ابلاغ»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۲۴ |